Geografski položaj i izgled

Koznik je sagrađen na strmom uzvišenju koje dominira dolinom reke Rasine i vinogradima Župe. Sa njegovih bedema pruža se vidik ka Kopaoniku i okolnim selima. Sam oblik tvrđave je nepravilnog poligona, prilagođen terenu, sa osam kula raspoređenih duž zidina. Najdominantnija je Donžon kula, dok su ulazna kapija i severoistočni deo zidina bili najutvrđeniji. Bedemi su građeni lomljenim kamenom i krečnim malterom, debljine oko metar i po.

Istorijat i prvi pomen

Prvi put se Koznik pominje 1381. godine u povelji kneza Lazara, gde se naziva „plemeniti grad Koznik“. Tokom 14. i 15. veka bio je značajno vojno uporište protiv osmanskih prodiranja.

U vreme despota Stefana Lazarevića pripadao je velikom čelniku Radiču Postupoviću, koji je imao veliki uticaj u državnim poslovima. Kasnije je prelazio iz ruku Srba u ruke Osmanlija, a Segedinskim mirom 1444. godine vraćen je despotu Đurđu Brankoviću. Konačno pada pod tursku vlast sredinom 15. veka i ostaje aktivna tvrđava tokom narednih vekova.

Unutrašnjost i arhitektura

Unutar zidina nalazili su se stambeni objekti, crkva, kao i cisterne sa bunarima koje su omogućavale život tokom opsada. Do danas su očuvani ostaci četiri bunara i temelji manje crkve ukrašene freskama u moravskom stilu. U podgrađu, južno od zidina, postojalo je naselje i snažan izvor vode koji i danas napaja lokalno stanovništvo.

Legende i predanja

Kao i mnoge tvrđave u Srbiji, i Koznik je u narodu vezan za ime Jerine, poznate kao „Prokleta Jerina“. Predanje kaže da je ona gradila ili obnavljala Koznik, koristeći rad seljaka i dopremajući kamen pomoću stada koza, po čemu je tvrđava i dobila ime. Priče o tajnim prolazima, zakopanim blagom i skrivenim riznicama pratile su Koznik vekovima i dodatno ga obavile velom misterije.

Život u Kozniku

Koznik nije bio samo vojna tvrđava. U njemu su izdavane povelje, odlučivalo se o imanjima i crkvenim posedima. Poznato je da su u Kozniku boravili kneginja Milica i despot Stefan Lazarević, a sam Radič Postupović imao je sedište upravo ovde. Zbog položaja i značaja, grad je bio i političko i administrativno središte ovog dela Srbije.

Koznik pod Osmanlijama i kasnija sudbina

Nakon pada pod tursku vlast sredinom 15. veka, Koznik je ostao aktivna tvrđava. U 17. veku u njemu je bila smeštena posada, a 1689. godine kratkotrajno su ga zauzeli srpski ustanici. Kasnije gubi vojni značaj i polako tone u zaborav, da bi u 19. i 20. veku bio predmet prvih arheoloških istraživanja i konzervatorskih radova.

Arheološka istraživanja i zaštita
Iskopavanja su vršena 1970-ih i 1980-ih godina, kada su otkriveni ostaci crkve, bunara i unutrašnjih objekata. Koznik je 1979. godine proglašen spomenikom kulture od velikog značaja. Iako delimično konzerviran, mnogi delovi i dalje su u ruševinama i obrasli vegetacijom. Planovi za obnovu i bolju turističku infrastrukturu povremeno se pokreću, ali tvrđava i dalje čeka ozbiljniju revitalizaciju.

Turizam i manifestacije
Danas je Koznik sve popularnija destinacija za planinare i ljubitelje istorije. Svakog avgusta održava se manifestacija „Koznik – grad vitezova“, tokom koje oživljavaju viteške igre, prikazuju se srednjovekovni zanati, a posetioci imaju priliku da probaju hranu i piće inspirisano starim vremenima. Ova manifestacija služi i da se skrene pažnja javnosti na značaj očuvanja tvrđave.